REŞEHÂT
Mevlânâ Ali b. Hüseyin es-Safî’nin Nakşibendî büyüklerinin ve Hâce Ubeydullah Ahrâr hazretlerinin biyografisine dair kaleme aldığı eseridir. Bu enfes eser (Reşehât)’in tam adı ‘Reşehât-ı ‘Aynü’l-Hayât’ olup, -Hayat Kaynağından Damlalar, Hayat Kaynağından Katreler, Hayat Pınarından Can Damlalar, Hayat Pınarından Serpintiler- manasındadır. Aslı Fars’ça olan bu eser, büyüklerin (Allah dostlarının) hayat hikayelerini, menkıbelerini, onların hal ve makamlarını güzel bir şekilde anlatmakta ve ehli olan kimselerin istifade etmelerine yardımcı olmaktadır.
REŞEHÂT MÜELLİFİ MEVLÂNÂ ALİ B. HÜSEYİN ES-SAFÎ (867-939)
Fahreddin Ali Safî (Rahimehüllâh), 21 Cemâziyelevvel 867 (11 Şubat 1463)’te İran’ın Horasan bölgesinde eski ismi -Beyhak- olan Sebzevâr’da doğmuştur. Fahreddin ve Sâfî isimleri ile meşhurdur. Genliğini burada geçirmiş ve İlk eğitimini Babası Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’den ve yanı sıra Abdurrahman-ı Câmî ve Abdülgafûr-i Lârî’den almıştır.
Babası Hüseyin Vâiz-i Kâşifî (830-910)
Mevlânâ Hüseyin Vâiz-i Kâşifî (Rahimehüllâh), meşhur müfessir, Mutasavvıf ve şairlerdendir. İran’ın Horasan bölgesindeki Sebzevâr’da doğmuştur. Gençlik yıllarını Sebzevâr’da geçirmiş ve ilk eğitimini burada tamamlamıştır. Daha sonraları Nişâbur ve Meşhed’de yaşamıştır. Çok tesir edici ve kuvvetli vaazlarıyla tanındığı için “Vâiz” lakabını almıştır. Aynı şekilde şiirlerinde ilmî (güç) müşkülleri çözdüğü için “Kâşifî” mahlası da ona verilmiştir.
Hüseyin Vâiz-i Kâşifî (Rahimehüllâh), dirayet sahibi âlim bir zat olup çok latif bir kişiliğe sahipti. Ha keza edip, şair, sûfî, hatip, yazar, fakih, tefsirci, muhaddis ve astrologdu. Sihir, astroloji, esrar ve hurûf gibi birçok ilme vâkıftı. Aynı şekilde güzel, tesirli ve Dâvûdî bir sese sahip olup vaazları sırasında âyet ve hadislerdeki incelikleri güzel bir şekilde insanlara anlatırdı. Gittiği yerlerde ilmî şahsiyeti ve vaazlarıyla kendisini halka kabul ettirmiş ve yanı sıra Dâvûdî bir sese sahip olmasıyla vaaz meclislerinde büyük izdihamlar oluşurdu.
Vâiz-i Kâşifî (Rahimehüllâh), dönemin ünlü Nakşibendî şeyhi Sa‘deddîn-i Kâşgarî’nin Herat’ta öldüğü haberi üzerine onu rüyasında görmüş ve ziyaret etmek için Herat’a gitmiştir. Burada Sa‘deddîn-i Kâşgarî’nin ünlü müridi Abdurrahman-ı Câmî ile tanışmış ve onun vasıtasıyla Nakşibendî tarikatına intisap etmiştir. O dönem Herat şehri, Timur’un torunlarından Hüseyin Baykara’nın yönetimi altındaydı. Vâiz-i Kâşifî (Rahimehüllâh) kısa zamanda ilmî şahsiyeti ve vaazlarıyla meşhur olmuş bir süre sonra Hüseyin Baykara ve Ali Şîr Nevâî’nin himayesine girmiştir. Onların teşvikiyle çeşitli kitaplar telif etmiştir. Herat’ta 20 sene kalmış vâizlik görevi yapmıştır. Molla Câmî’nin ölümünden sonra doğduğu yer olan Sebzevâr’a dönmüş ve 910 yılında burada vefat etmiştir. Türbesi Sebzevâr’ın güneybatısında, Dervâze-i Nîşâbur’dadır.
Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin ailesi hakkında çok bilgi bulunmamakla beraber Nakşibendî büyüklerinin hayat menkıbelerini anlatan Reşehât ‘Aynü’l-Hayât’ adlı eserin müellifi Fahreddin Ali Safî’nin oğullarından biri olduğu bilinmektedir. Hatta babasının vefatından sonra Fahreddin Ali Safî (Rahimehüllâh), vaaz vermeye ve insanları irşâd etmeye başlamıştır. Vâiz-i Kâşifî (Rahimehüllâh) halkın çoğunluğu Şiî olan Sebzevâr’da Sünnîlik’le, Herat’ta yaşadığı dönemde ise Şiîlik’le itham edilmiştir. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî; tefsir, tasavvuf, edebiyat vb. birçok alanda kırktan fazla eser kaleme almıştır. Telif ettiği başlıca eserleri şunlardır:
- Cevâhirü’t-Tefsîr li-Tuhfeti’l-Emîr.
- Mevâhib-i ‘Aliyye (Tefsîr-i Hüseyni).
- Câmi‘u’s-Sitîn.
- Ravzatü’ş-Şühedâ.
- Ahlâk-ı Mühsinî.
- Envâr-ı Süheylî.
- Mahzenü’l-İnşâ’.
- Esrâr-ı Kâsımî.
- Fütüvvetnâme-i Sultânî.
- Bedâyi‘u’l-Efkâr fî Sanâyi‘i’l-Âsâr.
- Risâle-i Hâtimiyye.
- Letâyifü’t-Tavâ’if.
- Lübb-i Lübâb-i Ma‘nevî.
- er-Risâletü’l-‘Aliyye fi’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye.
- Sahîfe-i Şâhî.
Ali b. Hüseyin es-Safî Çocukluğu ve Gençliği
İnsanlar katında “Reşehât” eserinin müellifi olarak meşhur olan Ali b. Hüseyin es-Safî (Rahimehüllâh), küçük yaşlardayken babası başta olmak üzere devrinin büyük âlimlerinden güzel bir eğitim almıştır. Aynı şekilde küçük yaşlarda tasavvufa çokça ilgi duymuştur. İlk olarak 889 yılında Nakşibendî büyüklerinden Hâce Ubeydullâh Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahü)’nun sohbet halkasına katılmak için Herat’tan Semerkand’a gitmiş ve orada dört ay kadar kalmıştır. İkinci olarak 4 yıldan sonra tekrar Hazreti Hâce’yi ziyaret etmiş bu sefer sekiz ay kadar yanında bulunmuş sonrasında Herat’a dönmüştür.
Fahreddin Ali Safî (Rahimehüllâh), 904 yılında Nakşibendî şeyhi Sa‘deddîn-i Kâşgarî’nin oğlu Muhammed Ekber’in (Hâce Kelân) kızı ile evlenmiş ve böylelikle Abdurrahman-ı Câmî ile bacanak olmuştur. Safî (Rahimehüllâh), müntesibi olduğu Ubeydullah Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahü)’nün sohbetlerinde dinlediklerini derleyip ve bazı ilâveler yaparak 909 yılında “Reşehât ‘Aynü’l-Hayât” adlı güzide eserini kaleme almıştır. Ayrıca ertesi yıl babasının vefatı üzerine Herat’ta onun yerine vâizliğe başlamış, uzun yıllar vaazla, irşadla ve kitap telifiyle meşgul olmuştur. Devlet adamı ve şair olan Ali Şîr Nevâî’nin belirtiğine göre Fahreddin Sâfî (Rahimehüllâh), Hâce Ubeydullâh Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahu)’dan icazet almıştır. Ancak daha çok vaizlik ile meşgul olduğundan geniş bir müritlik halkası kurmamıştır.
Fahreddin Sâfî (Rahimehüllâh) yaşamış olduğu dönem içerisinde Herat’ın Sünnî olan -Özbek Şeybânîler- ile Şiî olan -Safevîler- arasında birçok defa yönetimin el değiştirdiği, siyasî baskılara hedef olmak istemeyen birçok âlimin -Sünnîlik- ve -Şiîlik- konusunda konuşmaktan kaçındığı bir zamanda, bölgede Sünnîlik’le özdeş görülen Hâcegân ve Nakşibendî büyüklerinin menkıbelerini, hayat hikayelerini vaaz ettiği kürsülerden halka anlatmaya devam ettiği nakledilmiştir.
Müellifin Reşehât’i Telif etme Sebebi ve İsimlendirmesi
Fahreddin Ali Safî (Rahimehüllâh) esere başlarken, yazma öncesi hâllerini ve telif sebebini şöyle ifade etmektedir: “İlâhî lütufların ve sonsuz ikramların bereketiyle (hicrî) 889 yılı zilkade ayının sonlarında velâyet ve hidâyet sahibi, büyüklerin kutbu ve muvahhid erenlerin gavsı Hâce Nâsıru’l-Hak ve’d-Dünyâ ve’d-Dîn (hakkın, dünyanın ve dinin yardımcısı) Ubeydullah (Kaddesallâhü Sirrahü)’nün yüksek eşiklerini öpmekle şerefyâb oldum. 893 yılında ise rebîulâhir ayının başlarında onun kapısının hizmetçileriyle tanışma şerefine eriştim. O saadet zamanında Hâce (Kaddesallâhü Sirrahü) hazretlerinin yüksek meclislerinde devamlı Silsile-i Nakşibendî büyüklerinin özellikleri, şemâilleri, menkıbeleri ve faziletleri zikredilirdi. Bu hakir de onları dinlerdi. Özellikle o (büyük) Hazretin hayret bırakan dilinden dökülen marifetlerin, hakikatlerin, latifelerin ve inceliklerinin bir kısmını anlama saadetine ve ganimetine nail oldum.
O (eşsiz) kıymetli faydalar ve nefis cevherleri öğrendikten sonra hafızamda saklı inci gibi besleyip sohbet bittikten sonra hiçbir değişiklik yapmaksızın bunları kayda geçirirdim. Zira başımdan geçen bazı hadiseler sebebiyle o büyük zatla beraber bulunma nimetinden uzak kaldım. Aklıma geldi ki; o bereketli ve saadetli günlerde, mübarek dudaklarından dökülen hikmetli sözlerini bir araya getirip toplayayım ki bu hicretteki mahzun gönlüme bir dost olsun ve onları mütalaaları ile sevinç bulsun.
… Fakat bazı arızalar bu isteğimin gerçekleşmesine uzun bir süre engel oldu. Bu düşünceyle tam 16 yıl geçti. 909 senesinde acele edip bir an önce başlamaya atıldım ve konuları bir araya getirerek tertip etmeye koyuldum.”
Müellif (Rahimehüllâh) eserinde bazı bölümleri birbirinden ayırt etmek ve önemli yerlere dikkat çekmek için damla manasında “reşha” kelimesini kullanmıştır. Nitekim eserin ismi de buradan gelmektedir. Kitabın ‘Reşehât’ olarak isimlendirilmesi hakkında şunları söylemektedir: “Bu (hayat veren) damlalar, ilim-irfan erbabının, zevk ve vicdan sahiplerinin kalplerini sulayarak, ihlaslı (sadık) müridlerin ve özel muhibbânın (sevenlerin) gönül bahçelerini tazelediğinden dolayı esere ‘Reşehât-ı ‘Aynü’l-Hayât’ ismi verildi”. Sonrasında ise Fahreddin Ali Safî (Rahimehüllâh), bu ismin taaccübe şayan bir şekilde ebcet hesabıyla eserin bitiş tarihine muvafık (denk) geldiğini bildirmektedir.
Ali b. Hüseyin es-Safî’nin Ölümü
Fahreddin Ali es-Safî (Rahimehüllâh), hayatının son dönemlerinde Herat’a Safevîler’in hâkim olduğu bir devirde Abdurrahman-ı Câmî’nin oğlu Ziyâeddin Yûsuf ile birlikte hapse atılmıştı. Bir süre sonra sevenleri tarafından arkadaşıyla birlikte hapisten kaçırtılıp Garcistan’a gönderilmişlerdir. Dostu Ziyâeddin Yûsuf, Herat’ın Evbe kasabasına yerleşirken Safî (Rahimehüllâh) ise Garcistan idarecisi Şah Muhammed Sultan’a sığınmıştır. Burada çok iltifatlar görmüş bunun üzerine Letâ’ifü’t-Tavâ’if adlı eserini Sultan’a ithaf etmiştir. Şiî Safevîler’in, Garcistan’ı ele geçirmesi üzerine tekrar Herat’a dönmeye karar vermiş olan Fahreddin Sâfî (Rahimehüllâh), yolda hastalanmış ve Herat yakınlarında vefat etmiştir.
ESERLERİ
- Reşahât ‘Aynü’l-Hayât
- Letâifü’t-Tavâif
- Hurzü’l Emân min Fiteni’z-Zaman
- Manzume-i Mahmûd ve Ayâz
- Keşfü’l-Esrâr
- Enîsü’l-Ârifîn
Eserin Hazırlanış Şekli
- Türkçe’ye tercüme edilmiştir.
- Dipnot eklenerek zenginleştirilmiştir.
- Hadis tahrîcleri yapılmıştır.
Reşehât Hakkında Önemli Bilgiler
- Reşehât, gönül ehli ve marifet sultanları olan Allah dostlarının hayat hikayelerini ve hallerini anlatan, Tasavvuf alanında kaleme alınan başucu eserlerden bir tanesidir.
- Bu güzide eserin tam adı ‘Reşehât-ı Aynü’l-Hayât’ olup Tasavvuf yolunda önemli bir yer tutan ‘silsile’ ve ‘tasavvufun temel kavramları’ hakkında kifayet miktarı bilgiler vermektedir.
- Reşehât müellifi Mevlânâ Fahreddin Ali Safî b. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî (ö. 939/1532-33) (Rahimehüllâh)’tır. Nakşibendî şeyhlerinin hayatı hakkında kaleme alınmıştır.
- Eserin aslı Farsça olup Arapça ve Türkçe tercümeleri bulunmaktadır.
- Müellif (Rahimehüllâh) bu kıymetli eserini daha çok şifahi olarak yanı sırada bazı kaynaklardan istifade ederek hazırlamıştır.
- İstifade ettiği kaynaklar; Hâce Muhammed Pârsâ (Rahimehüllâh)’ın “Makâmât-ı Hâce Alâuddîn Attâr” adlı eseri; Muhammed Buhârî (Rahimehüllâh)’ın “Risâle-i Bahâiyye” eseri; Mevlânâ Şihâbüddîn (Rahimehüllâh)’ın “Makâmât-ı Emîr Külâl” eseri; Mevlânâ Muhammed Kâdî (Rahimehüllâh)’ın “Silsiletü’l-‘Ârifîn ve Tezkiretü’s-Sıddîkîn” eseri; Mîr Abdülevvel (Rahimehüllâh)’ın “Mesmûât” eseri; Mevlânâ Câmî’ (Rahimehüllâh)’ın Nefahâtü’l-Üns” gibi birçok muteber eserler.
- Bu güzide eser, mukaddimeden sonra bir makale, her biri üç bölümden oluşan üç maksat ve bir hatime şeklindedir.
- Müellif (Rahimehüllâh), eserde önemli görüşlerin aktarıldığı bölümleri diğerlerinden ayırt etmek için “reşha” (damla) kelimesini kullanmıştır.
- Aynı şekilde yer yer bazı tasavvufî terimleri “kâşife” başlığı altında ele almıştır.
- Eserin yarıdan fazlası makale şeklidedir. Makale, evvelinden sonuna kadar Nakşibendî büyüklerinin tabakalarını içermektedir.
- Makalede Mevlânâ Yûsuf Hemedânî (Kaddesallâhü Sirrahü)’dan itibaren büyük bölümünü başta kendi şeyhi Mevlânâ Hâce Ubeydullah Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahü) olmak üzere 90 üzerinde Nakşibendî büyüklerinin hayatı anlatılmıştır.
- Abdülhâlik Gucdüvânî (Kaddesallâhü Sirrahü)’nün hayatı işlenirken Nakşibendiyye’nin 11 temel prensibi/düsturu da açıklanmıştır.
- Birinci maksat; Hâce Ubeydullah Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahü)’nün babası, dedeleri, akrabaları ve doğum tarihi başta olmak üzere küçük yaştaki hâlleri, şemâili, ilk hicreti, seferleri ve dönemindeki büyük (şeyh)lerle olan birliktelikleri anlatmaktadır.
- İkinci maksat; birtakım bazı hakikatleri, marifetleri, incelikleri, hikâyeleri, meselleri ve hâlleri içermektedir.
- Üçüncü maksat; Hâce Ubeydullah Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahü)’nün meclislerinde işitilmiş, güvenilir kimselerden nakledilmiş kıymetli sözleri ve kerametleri ihtiva etmektedir.
- Hâtime; Hâce Ubeydullah Ahrâr (Kaddesallâhü Sirrahü)’nün ahiret âlemine irtihalini içermektedir.
- Son olarak şunu belirtelim ki Reşahât’in Farsça olarak Türkiye’de birçok yazma nüshası bulunmaktadır. Süleymaniye, Esad Efendi, H. Hüsnü Paşa, Hamidiye, Hekimoğlu, Lala İsmail ve Lâleli Kütüphanesi başta olmak üzere..
- Ayrıca Reşehât üzerine başta şerh olmak üzere tercüme, sadeleştirme ve zeyil çalışmaları da yapılmıştır. Öncelikle Edirneli Halvetî Gülşenî şeyhi Muhyî-i Gülşenî (Kuddise Sirruhû), bu güzide eseri tercüme etmiş ve ilâvelerde bulunmuştur. (Bu eserin tek müellif hattı nüshası Yapı ve Kredi Bankası Sermet Çifter Kütüphanesi’nde (nr. 302) bulunmaktadır.)
- İkinci olarak başka tercüme çalışması da İbn Muhammed Şerif el-Abbâsî tarafından yapılmıştır. Bu güzide çalışma Necip Fazıl Kısakürek tarafından sadeleştirilerek “Reşahât Can Damlaları” adıyla yayımlanmıştır.
Nakşibendî Büyükleri Hakkında Kaleme Alınmış Olan Eserler
- Reşehât-ı ‘Aynü’l-Hayât. (Mevlânâ Ali b. Hüseyin es-Safî).
- Nefahâtü’l-Üns. (Mevlânâ Câmî).
- Silsilenâme-i Hâcegân-ı Nakşibend. (Muhammed b. Hüseyin el-Kazvînî).
- Silsiletü’l-‘Ârifîn ve Tezkiretü’s-Sıddîkîn. (Mevlânâ Muhammed Kâdî).
- Hadîkatü’l-Evliyâ. (Hocazâde Ahmed Hilmi Efendi).
- el-Hadâiku’l-Verdiyye. (Abdülmecîd b. Muhammed el-Hânî).
- Enîsü’t-Tâlibîn ve ‘Uddetü’s-Sâlikîn. (İbn Mübârek el-Buhârî).
- Zübdetü’l-Makâmât. (Muhammed Haşim Kişmî).
- el-Mecdü’t-Tâlid. (İbrahîm Fasih Hayderîzâde).
