نثر اللآلي على نظم الأمالي

Nesrü’l-Leâlî, Hamîdüddîn es-Seyyid Abdülhamîd el-Âlûsî’nin, Sirâcüddin Ali b. Osmân el-Ûşî’nin akâide dair yazdığı Bed’ül-Emâlî adlı manzumesine şerh olarak kaleme aldığı güzide eserdir. Eserin tam ismi, Nesrü’l-Leâlî alâ Nazmi’l-Emâlî’dir. Müellif Abdülhamîd Rahimehüllâh, ilimle meşhur Âlûsî ailesinden olup Hasenî ve Hüseynî’dir. Aynı şekilde meşhur Rûhu’l-Meânî sâhibi, Ebü’s-Senâ künyesi ve Şihâbüddîn lakaplarıyla anılan Şehâbeddîn el-Âlûsî’nin kardeşidir.

BED’Ü’L-EMÂLÎ

Siracüddin Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdî akaidine dair kaleme aldığı manzum risâlesidir. Risale birçok isimle meşhur olmakla beraber, Müellif Rahimehüllâh’ın eserini el-Emâlî diye isimlendirmiş olması haysiyetiyle daha çok bu isimle tanınmıştır. Bu manzum eserde, İslâm akaidinin temel konuları klasik bir şekilde ilâhiyyât, nübüvvât ve sem‘iyyât olarak işlenmiş olup, özetle şu konulara yer verilmiştir:

• Öncelikle tevhid konusu zikredilmiştir.
• Allah’ın zâtı ve sıfatları ele alınmıştır.
• Ayrıca halku’l-Kur’ân, rü’yetullah, haberî sıfatlar, insan fiili ve aslah gibi konulara temas edilmiş ve Ehl-i Sünnet’e muhalif görüşler ileri süren fırkalara karşı tenkitler yöneltilmiştir.
• Eserde nübüvvete dair konular özetlendikten sonra evliyanın kerametlerinin hak olduğu vurgulanmıştır.
• Ehl-i Sünnet’e göre, Hulefâ-yi Râşidîn’inin fazilet sıralaması yapılmış ve ardından ashâba dil uzatmanın câiz olmadığı ifade edilmiştir.
• Üste zikredilen konulardan başka sonraki beyitlerde ağırlıklı olarak iman konusu ele alınmış ve Ehl-i sünnet’in tekfir anlayışı dile getirilmiştir.
• Tekvin ile mükevven arasındaki ilişkiye değinilmiştir.
• Ma‘dûma şey denilip denilemeyeceği zikredilmiştir.
• İtikadî ekoller arasındaki tartışmalı bazı kelâm problemlerine işaret edilmiştir.
• Üsteki konulardan sonra ölüm ve sonrasındaki hayat ve âhiret halleri ele alınmıştır.
• Emâlî’nin sonunda ise müellifine (kendisine) hayır duada bulunulmasını temenni eden beyitlerle sona ermiştir.

Manzum olması ve özlü bilgi vermesi sebebiyle öğrenilmesi ve ezberlenmesi kolay olan Bed’ü’l-Emâlî, medreselerde okunan akâid ve kelâm metinleri arasında başlangıç kitabı olmuş ve pek rağbet görmüştür.

Bed’ü’l-Emâlî’nin Arapça ve Türkçe şerhleri ve Tercümeleri

Önemli Mâtürîdî akaid risâlelerinden biri olan Bed’ü’l-Emâlî, pek çok defa istinsah edilmiş, üzerinde tercüme ve şerh olarak birçok çalışma yapılmıştır.

Arapça Şerhleri:

• Dav’ü’l-Meâlî fîşerhi Bed’i’l-Emâlî.
• Nefîsü’r-Riyâz li-İ‘dâmi’l-Emrâz.
• el-Hidâye mine’l-İ‘tikâd.
• Dercü’l-Me‘âlî fîŞerhi Bed’i’l-Emâlî.
• Dav’ü’l-Le’âlî fîŞerhi Bed’i’l-Emâlî.
• Nuhbetü’l-Le’âlî li-Şerhi Bed’i’l-Emâlî.
• el-Menhecü’l-‘Âlî fîŞerhi’l-Emâlî.

Türkçe Şerhleri:

• Lâmiyye-i Kelâmiyye Şerhi.
• Merahu’l-Meâlî fî Şerhi’l-Emâlî.
• Keşfü’l-Meâlî Şerhu Bed’i’l-Emâlî.
• Kasîde-i Emâlî Tercümesi.

Tercümeleri:

• Lâmiyye-i Kelâmiyye.
• Kasîde-i Emâlî Tercüme-i Manzûmesi.
• Necm-i Zebrekân.

BED’Ü’L-EMÂLÎ MÜELLİFİ ALİ B. OSMAN EL-ÛŞÎ (ö. 575/1179)

Mâtürîdî kelâmcısı, Hanefî fakihi ve muhaddis olan Ali b. Osman el-Ûşî Rahimehüllâh, doğum tarihi ve doğum yeri kesin olmamakla beraber el-Ûşî nisbesinden hareketle günümüzde Kırgızistan sınırları içinde bulunan Oş (Ûş) şehrinde doğduğu tahmin edilmektedir. Ûşî Rahimehüllâh’ın nisbet ve lakaplarıyla tam olarak ismi, Siracüddin (Rükneddin) Ebû Muhammed (Ebü’l-Hasen) Ali b. Osmân b. Muhammed b. Süleymân b. Ali el-Ûşî el-Fergânî et-Teymî eş-Şehîdî el-Hanefî el-Mâtürîdî’dir. Kaynaklarda hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Ancak Oş (Ûş) şehrinde doğduğu veya yaşadığından dolayı Ûşî, bu bölgenin ismi genel olarak Fergana olduğu için Fergânî, mensuplarından bazıları şehit düşen Teym kabilesine velâ yoluyla müntesib olduğu dolayısıyla Teymî ve Şehîdî, Hanefî ve Mâtürîdî mezhebine mensup olmasıyla Hanefî ve Mâtürîdî nisbeleriyle anılmıştır. Bed’ü’l-Emâlî (el-Emâlî) akaid risâlesiyle pek tanınan ve Mâtürîdî kelamcıları arasında yer alan Ali b. Osman el-Ûşî, Nâsırüddin Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî’den başka hocası ve Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Buhârî el-Attâbî’den başka talebesi hakkında yeterli bir bilgi yoktur.

İlmi Kişiliği

Öncelikle şunu belirtelim ki, Siracüddin el-Ûşî Rahimehüllâh, fıkıh, hadis, kelâm ve edebiyat gibi ilimlerle meşgul olmuş ve eserler kaleme almıştır. Kaynaklara bakıldığında kendisi hakkında Siracüddin, Rükneddin, Şemsülislâm, eş-Şeyh, el-İmâm, el-‘Allâme, el-Fakîh, el-Muhakkik, İmâmü’l-Harameyn gibi lakaplarla anılmıştır. Böyle anılması da onun ilminin yüksekliğine ve derinliğine işaret etmektedir.

Güzide Eserleri

• el-Emâlî (Bed’ü’l-Emâlî).
• Nisâbü’l-Ahbâr li-Tezkireti’l-Ahyâr.
• Müsnedü Enes b. Mâlik.
• Cevâhirü’l-Ahkâm fi’l-Fıkh.
• el-Fetâva’s-Sirâciyye.
• Gurerü’l-Ahbâr ve Dürerü’l-Eş‘âr.
• Muhtelifü’r-Rivâye.

NESRÜ’L-LEÂLÎ MÜELLİFİ SEYYİD ABDÜLHAMÎD EL-ÂLÛSÎ (1324/1906)

Abdülhamîd el-Âlûsî Rahimehüllâh, 1232 (1817) senesinde Bağdat’ta doğmuştur. Nisbesiyle beraber tam ismi, İmam Hamîmüddîn es-Seyyid Abdülhamîd el-Âlûsî’dir. Nesebi baba tarafından Hz. Hüseyin’e, anne tarafından Hz. Hasan’a ulaşmaktadır. Böylece Hasenî ve Hüseynî olup Şerif ve Seyyid’dir. Müellif Rahimehüllâh’ın dedeleri, Hülâgû’nun Bağdat’ı istilâsı üzerine Bağdat’tan ayrılıp Âlûs denilen adaya yerleşmişlerdir. Fırat nehri üzerinde yerleştikleri bu adaya nispeten Âlûsî diye anılıp meşhur olmuşlardır. Âlûsîler, Bağdat’ın köklü, sâlih, mütedeyyin ve âlim olan bir ailesi olup, âlim ve edip yetiştiren mümtaz bir hanedandır. Nesrü’l-Leâlî müellifi Seyyid Abdülhamîd el-Âlûsî, Kur’ân-ı Kerîm başta olmak üzere temel dini bilgilerini Reîsü’l-Müderrisîn olan babasından tahsil etmiştir. Babası Abdullah Bağdat’ta Ebû Hanîfe Câmii’nde 40 yıl imamlık yapmış, ayrıca reîsülmüderrisîn olarak Şehid Ali Paşa Medresesi’nde 4 yıl ders vermiştir. Yaklaşık 80 yıl bir ömür süren babası 1246 (1830) senesinde taun hastalığı sebebiyle Bağdat’ta vefat etmiş ve Şeyh Ma‘rûf el-Kerhî Kabristanlığı’na defnedilmiştir. Annesi (Fâtıma) da sâliha bir kadın olup Seyyid Abdülhamîd küçük yaştayken vefat etmiştir. Şüphesiz bir ilim ailesi olan Âlûsîler, birçok Meşâhîr yetiştirmiştir. Onlardan biri de Nesrü’l-Leâlî alâ Nazmi’l-Emâlî sahibi meşhur Hamîmüddîn es-Seyyid Abdülhamîd’dir. Âlûsî, 3 çocuklu bir ailenin en küçük çocuğu olup kardeşlerinden biri meşhur Rûhu’l-Meânî sâhibi Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd el-Âlûsî diğeri ise Abdurrahman el- Âlûsî’dir.

İlmi Şahsiyeti ve Vefatı

Abdülhamîd el-Âlûsî Rahimehüllâh, hicrî 13 (miladî 19) yüzyılda Bağdat’ta doğmuş ve burada yetişmiştir. Bir yaşındayken suçiçeği hastalığına yakalanmış ve gözleri kör olmuştur. Öncelikle ilim tahsilini babasından Kur’ân ve Arab dili (lügat) eğitimi alarak başlamış altı yaşındayken Kur’ân’ı hıfzetmiştir. Babası vefat edince (abisi) Ebü’s-Senâ el-Âlûsî’den naklî ve aklî, usûl ve füru ilimlerini okumuş ve icazet almıştır. Yanı sıra zamanındaki ilim erbabında da okumuş ve icazet almıştır. İlmi kimliği yanında büyük bir mutasavvıf ve şairdir. Seyyid Abdülhamîd el-Âlûsî, ilimde derinleşip icazet aldıktan sonra Bağdat’ta Haydarhâne Camii’nde vaaz etmeye başlamış ve Necîbiyye Medresesi’nde müderrisliğe başlamıştır. Derin bir tasavvuf erbabı olan Abdülhamîd el-Âlûsî, küçüklüğünden beri tasavvufa meyletmiş ve hayatının ileri dönemlerinde Kadirî, Nakşibendî ve Rufâî tarikatı yolunda sülük etmiştir. Böylelikle bu üç tarikat yolunda kendisine birçok mürid kazanmıştır. Âlûsî Rahimehüllâh, evinde 40 yıl inzivaya çekilmiş, Cuma ve bayram namazları dışında evinden dışarı çıkmamıştır. Ömrünün sonralarına doğru 10 gün kadar hastalık çekmiş 1324 senesinin Cemâziyelevvel ayında pazartesi günü vefat etmiş ve Cüneyd-i Bağdâdî Kaddesallâhü Sırrahü’nün kabrinin batı tarafında defnedilmiştir. Allâh-ü Teâlâ, Rahmet etsin, Mekanını Cennet Kılsın, Sevdikleriyle beraber Eylesin. Âmin.

Nesrü’l-Leâlî Eserinin Hazırlanış Şekli

• Muhtasarca müellifin hal tercümesi yapıldı.
• Âyet-i kerîmelerin referansları yapılıp çiçekli iki parantez arasına alındı.
• Hadîs-i şeriflerin tahricleri yapılıp tam bir şekilde harekelendirilerek iki tansis arasına alındı.
• Emâlî beyitleri tamamıyla harekelendirildi.
• Eserde zikredilen diğer beyit-şiirlerde tamamıyla harekelendirildi.
• Okuyana kolay olması için müşkil kelimeler harekelendirildi.
• Zikredilen fırkalar hakkında kısaca bilgi verildi.
• İsmi geçen âlimler hakkında bilgi verildi.
• Garip kelimler şerh edildi.
• Kitabın sonunda mastarlar verildi.
• Âyet, hadis ve konu fihristleri eklendi.